Słowo wstępne

Przedstawione do opublikowania w tym zbiorku zatytułowanym „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego” rozprawy, artykuły i komunikaty odnoszą się do zjawisk ważnych w życiu duchowym człowieka, który zrządzeniem losu mieszka na pograniczu językowym, kulturowym, państwowym, konfesyjnym, łacińsko-bizantyjskim, polsko-ukraińskim. Różnorodność przejawów kultur rodzi pewne wyzwania, ścierania się wzajemne i niekiedy konflikty, ale też ubogaca ludzi wtedy, gdy zdają sobie sprawę z tego, że człowiek ma prawo do własnej tożsamości kulturowej i niepowtarzalnych form chwały Bożej oraz wzajemnego szacunku dla bliźniego. Pięknie i prawdziwie to wyraził w swym eseju naukowym ks. Michał Janocha mówiąc i pisząc o fenomenie ikony MB Chełmskiej, lubelskiej katedry i kaplicy św. Trójcy na Zamku: „W zmiennych losach chełmskiej katedry a także w symbolicznym sąsiedztwie lubelskiej cerkwi i kaplicy wyraża się sąsiedztwo dwóch różnych narodów i dwóch kultur, sąsiedztwo czasem tragiczne, a czasem błogosławione, zawsze braterskie”. I jeszcze pochwała Ukrainy przez polskiego duchownego wyrażona: „Kultura Ukrainy jest naznaczona wyjątkową w skali całego kontynentu wieloetnicznością, wielokulturowością i wielowyznaniowością. Niewiele jest krajów w Europie które na swoim terenie posiadają ruiny świątyń greckich, wczesnochrześcijańskich, bizantyńskich, żydowskich, karaimskich, tureckich, tatarskich, ormiańskich, nie mówiąc o niezliczonych cerkwiach i kościołach”. O wymiarze teologicznym sztuki sakralnej mówił w swym wystąpieniu na otwarciu konferencji Karol Klauza, kierownik katedry teologii ikony KUL.

Zebrane w tym tomie artykuły to plon konferencji międzynarodowej na temat „Sztuka sakralna pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie”. Zorganizowanej przez Fundację Kultury Duchowej Pogranicza, powołanej niedawno do życia pod wodzą proboszcza Parafii gr.-kat. W Lublinie przy wsparciu Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych Oddziału PAN w Lublinie, która to konferencja się odbyła 13-15 października 2005 roku z czynnym udziałem specjalistów różnych dziedzin nauk humanistycznych, w tym głównie historyków sztuki z Polski, Ukrainy i Białorusi, z krajów już od kilkunastu lat całkiem suwerennych i niezależnych kulturowo i politycznie. Referenci wygłaszali swoje poglądy i informacje własnymi głosami niezależnymi, w swoich językach. W tym zbiorku zachowane zostały oryginalne formy językowe wykładu treści bez tłumaczenia. Spośród 30 artykułów i przyczynków tu umieszczonych, polską formę językową ma - 18 prac, ukraińską - 10, i białoruską – 2. Forma językowa oryginalnych prac i esejów językowych dodatkowo podkreśla różnorodność w jedności na tym szeroko pojętym pograniczu, na którym do Boga modlono się w klasycznych językach łacińskim oraz staro-cerkiewno-słowiańskim i w językach narodowych Polaków, Ukraińców, i Białorusinów.

Materiały w tym zbiorze umieszczone zostały z podziałem na cztery części, nazwane kolejno: „Pogranicze”, „Duchowość”, „Sztuka” i „Realizacja”. Są to pojęcia wzajemnie ze sobą powiązane i dla łatwiejszego wyjaśnienia tych kwestii niejako sztucznie wydzielone.

Pogranicza są interesujące dla badaczy, ale nie zawsze sprzyjające normalnemu życiu tych, którym tam los żyć wyznaczył. I w tym pierwszym rozdziale mamy studia przedstawiające różne pojęcia pogranicza, jako przestrzeni kulturowej, skutki rujnowania kultury tego pogranicza poprzez takie zjawiska spowodowane przez „trzymających władzę” reżimy, jak przesiedlenia, wysiedlenia, ekspatriacje, repatriacje, połączone z faktami często, niestety, w owym złym czasie zaistniałymi, na ogół świadomego niszczenia przejawów zabytków kultury w tym również sztuki sakralnej, do której należą świątynie, ikony, cmentarze i wszystko to, co sprzyja normalnemu rozwojowi duchowości człowieka. W części artykułów tego zbioru określonych jako „Duchowość” przedstawiono m. in. pewne fakty wynikające ze zjawisk historycznych takich jak ścieranie się racji politycznych, konfesyjnych, które niekiedy były tragiczne w skutkach, jak chociażby los św. Józafata Kuncewicza, o którym badacze jego epistolografii i historiografii, przybywszy z Połocka i Grodna, w swych artykułach pięknie po białorusku napisali.

W części podstawowej tego zbiorku „Sztuka” mieści się 13 artykułów które, zawierają informacje oraz refleksje wokół takich przejawów sztuki sakralnej jak świątynie, ikonostasy, ikony, chorągwie oraz inne części owego uwidacznianego sacrum, wpływające na duchowość człowieka wierzącego w Boga i jego wszechmoc.

Kolejne artykuły dotyczą różnych miejsc oznaczonych mianem pogranicza polsko-ukraińskiego. Mamy tu informacje o cerkwiach, ich losach na terenie szeroko rozumianej Lubelszczyzny, o poszczególnych ikonostasach i ikonach, które są odnawiane, a przedtem były często ocalane od zniszczeń w okresie trudnym na tym terenie. Ale też są informacje o sztuce sakralnej w zbiorach Lwowa, też na swoistym pograniczu kulturowym i konfesyjnym.

Mamy tu też interesujące historyczne informacje o losach pewnych ikon, o malarstwie ikonowym od czasów średniowiecznych, wnioski kulturoznawcze i religioznawcze niekiedy z przedstawianych faktów wyłaniane, bardzo pouczające i wzbogacające naszą wiedzę o kulturze duchowej człowieka, jego potrzebach religijnych.

Rozdział „Realizacja” odnosi się prawie wyłącznie do konkretnej sprawy zaistniałej niedawno w Lublinie, która pięknie wpisuję się w zagadnienie dziedzictwa kulturowego i jego ochrony w tym zbiorku obecne, a mianowicie do historii cerkwi drewnianej z Tarnoszyna ulokowanej w r. 1997 na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej, która to świątynia została uratowana od całkowitego zniszczenia opuszczona nie z ich woli przez wysiedlonych w r. 1947 grekokatolików i dzięki staraniom ks. dra Stefana Batrucha pierwszego proboszcza parafii gr.-kat. w Lublinie została umieszczona na Sławinku, gdzie pełni dwie ważne funkcje: jako zabytek świątyni-cerkwi drewnianej z XVIII w. i jako miejsce kultu religijnego, dom modlitwy wiernych cerkwi gr.-kat., którzy do niedawna nie mieli swojej własnej świątyni.

W 7 artykułach w części nazwanej „Realizacja” umieszczona została w szczegółach historia przeniesienia tej cerkwi i jej dostosowania do potrzeb muzealnych i pełnienia roli świątyni, w których mogą być spełniane wszelkie praktyki religijne na żywo i na codzień. Jest to swoisty przykład peregrynacji jednej ze świątyń na terenie owego pogranicza, zakończona sukcesem i tu warto przytoczyć słowa wyrażone w artykule ks. dra Stefana Batrucha animatora tego wspaniałego przedsięwzięcia: „Przeniesienie, wyposażenie i adaptacja obiektu zabytkowego dla potrzeb kulturowych jest zabiegiem zbiorczym, interdyscyplinarnym odwołującym się do wiedzy i doświadczenia wielu specjalistów. W lubelskiej cerkwi dzięki wspólnemu wysiłkowi udało się zachować jednorodność stylistyczną oraz stworzyć sprzyjającą atmosferę modlitewną z mozaiki obiektów pochodzących z wielu świątyń, utworzono przestrzeń sakralną, która we właściwy sposób połączyła wymogi adaptacji liturgicznej z poszanowaniem wymiaru zabytkowego. Fakt, iż wędrująca cerkiew (Uhrynów - 1759, Tarnoszyn – 1904, Lublin – 1997) przebudziła się na nowo do życia w Lublinie, jest rezultatem współpracy wielu instytucji oraz ludzi otwartych, widzących potrzebę ratowania dziedzictwa, rozumiejących wartość różnorodności kulturowej Lubelszczyzny”.

Sens praktyczny tego, co się zdarzyło w ostatnich latach w Lublinie, potwierdza pozytywnie te założenia teoretyczne, historyczne, omawiane z różnych punktów widzenia losy i znaczenie pojednawcze kultury pogranicza, wyrażone w tym tu zbiorku. Jest tu wiele myśli pouczających opartych na faktach negatywnych i pozytywnych, które zdarzyły się w XX w., ale też zdarzały się i wcześniej. Całość może być potwierdzeniem niezniszczalności duchowości podtrzymywanej przez sztukę sakralną. Nawet na tak tragicznym pograniczu, jakim jest pogranicze polsko-ukraińskie, a to ku pokrzepieniu serc jak że często zbolałych i ku nauce dla obecnych i przyszłych pokoleń. 

Michał Łesiów Przewodniczący Komisji Polsko-Ukraińskich

Związków Kulturowych przy Oddziale PAN w Lublinie